HOLLANDA DEVLET ARŞİVİN’DEKİ TÜRKİYE MERKEZ BANKASI KURULUŞ DOSYASINDAN 8 NÜSHA KAYIP. / İlhan Karaçay
sozeditor
Türkiye’ye, Osmanlı borçlarının hafifletilmesi konusunda yardımcı olan ve Merkez Bankası Kuruluş raporunu yazan Hollandalı Vissering, raporu Alman meslektaşına gizlice vermiş ve Türk hükümetine duyurmamasını istemiş.
Merkez Bankası’nın kuruluşu öncesinde, İş Bankası’nın Merkez Bankası’na dönüştürülmesini isteyen Celal Bayar ile, Başbakan İsmet İnönü ve Maliye Bakanı Abdülhalik Renda, kıyasıya tartışmışlar.
Araştırmacı Mehmet Tütüncü’nün tespitlerini derleyerek sizlere sunacağım bu yazıda, Osmanlı Dönemi, Cumhuriyet Dönemi, İkinci Dünmya Savaşı Sonrası Dönemi ve 1980 Sonrası Dönem anlatılıyor.
(Nieuws in het Nederlands onderaan)
(Haberin Hollandacası en altta)
Mehmet TÜTÜNCÜ araştırdı İlhan KARAÇAY derledi:
Değerli Okurlarım,
Geçtiğimiz 29 Ağustos günü sizlere sunduğum, ‘Hollanda Devlet Arşivindeki, Türkiye’de Merkez bankası’nın Kurulma Çalışmalarını İçeren Dosyayı Mehmet Tütüncü inceledi’ başlıklı derlememden sonra, Arşiv’deki dosyayı sizler için daha geniş çapta ele alacağımızı belirtmiştim.
Mehmet Tütüncü kardeşimiz ile birlikte, kopyalarını aldığımız dosyayı derinlemesine inceledik. Dikkatimizi ilk çeken, 10 Nüshalık dosyadan, 8 nüshanın kayıp olmasıdır.
Göze çarpan bir diğer önemli konu da, Türkiye’ye, Osmanlı borçlarının hafifletilmesi konusunda yardımcı olan ve Merkez Bankası Kuruluş raporunu yazan Hollandalı Vissering, raporu Alman meslektaşına gizlice vererek bankacılığın gizlilik kurallarını ihlal etmesi.
VİSSERİNG’İN İHANETİ: TÜRKİYE İÇİN HAZIRLADIĞI GİZLİ RAPORU ALMAN MESLEKTAŞINA SIZDIRDI.
Hollanda Devlet Arşivi’nde 100 yıla yakın bir zaman sonrası açılan dosyada, Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kuruluş sürecinde, Hollandalı uzman Gerard Vissering’in önemli bir hata yaptığı ortaya çıktı. Vissering, Türkiye için hazırladığı gizli raporu Almanya Merkez Bankası Başkanı Hjalmar Schacht’a göndererek büyük bir güven ihlali gerçekleştirdi.
Vissering, Türkiye’ye daveti sırasında Atatürk ile de bir görüşme yapmıştı
Hollanda Merkez Bankası Başkanı Gerard Vissering, 1928 yılında Türkiye’nin ekonomik durumu ve merkez bankası kurulması konusundaki çalışmalarına dair kapsamlı bir rapor hazırlamıştı. Bu rapor, Türkiye Cumhuriyeti’nin ekonomik bağımsızlığı için kritik öneme sahipti ve gizli tutulması gerekiyordu. Ancak, Almanya Merkez Bankası Başkanı Hjalmar Schacht, Vissering’den bu raporu istemiş ve Vissering, raporun gizli olduğunu belirtmesine rağmen, Schacht’a göndermişti. Üstelik Vissering, Schacht’a “Türkiye bunu duymasın” diyerek raporu gizlice iletmişti.
Bu olay, genç Cumhuriyet’in ekonomik bağımsızlığına yönelik ciddi bir tehdit oluşturmuş ve Türkiye’nin uluslararası alanda güvenini sarsmıştır. Vissering’in bu ihanetini açığa çıkaran dosya, Hollanda Devlet Arşivi’nde 100 yıl sonra gün yüzüne çıkmış ve Türkiye’nin ekonomik tarihine dair önemli bir gerçeği ortaya koymuştur.
Gerard Vissering’in Raporu ve Gizlilik İhlali
Gerard Vissering’in hazırladığı rapor, Türkiye’nin ekonomik durumu ve merkez bankası kurma süreci hakkında önemli bilgiler içeriyordu. Ancak, Vissering bu raporu Almanya Merkez Bankası Başkanı Hjalmar Schacht’a gizlice verdi. Schacht, raporu Vissering’den istemiş ve Vissering, raporun gizli olduğunu belirtmesine rağmen, Schacht’a göndermişti.
Bu olay, çeşitli açılardan eleştirilebilir:
Gizlilik İhlali: Vissering, raporun gizli olduğunu belirtmiş olmasına rağmen, bu gizliliği ihlal ederek raporu Schacht’a vermiştir. Bu, profesyonel ve etik standartlar açısından kabul edilemez bir davranıştır.
Güvenilirlik Sorunu: Vissering’in bu davranışı, Türkiye’nin kendisine olan güvenini zedelemiştir. Bir danışmanın, danışmanlık yaptığı ülkenin gizli bilgilerini başka bir ülkeye vermesi, o danışmanın güvenilirliğini sorgulatır ve gelecekte benzer işbirliklerine olan güveni azaltır.
Ulusal Çıkarların Zedelenmesi: Türkiye, ekonomik bağımsızlık yolunda önemli adımlar atarken, bu tür bir bilgi sızdırılması, Türkiye’nin ulusal çıkarlarını tehlikeye atmıştır.
VİSSERİNG’İN ALMAN MESLEKTAŞINA GÖNDERMİŞ OLDUĞU MEKTUBUN TÜRKÇESİ ALTTA:
Amsterdam, 26 Ağustos 1929.
ÇOK GİZLİ.
Sayın Dr. Hjalmar Schacht, Almanya Reichsbank Başkanı, SCHEVENINGEN, Palace Otel.
Sayın Bay Schacht,
Bay La Gro’dan, Türk Hükümetine sunduğum raporla ilgilenebileceğinizi ve muhtemelen Geheimrat Müller’in değerlendirmeleriyle uyumlu olup olmadığını görmek amacıyla bu raporu incelemek isteyebileceğinizi öğrendim. Müller de Türk Hükümetinin talebi üzerine Türkiye’ye giderek kurulacak dolaşım bankaları hakkında daha ayrıntılı düzenlemeleri incelemiştir.
Türk Hükümetinin raporumu kesinlikle gizli tuttuğu ve bunu kamuoyuna açıklamak istemediği izlenimini sürekli olarak edindim. Bu nedenle, Türk Hükümetinin onayı olmadan bu raporu kamuoyuna duyurma özgürlüğümün olmadığını düşündüm. Ancak, raporu şahsen size sunmamın sakıncalı olmadığını düşünüyorum, fakat buna ek olarak raporu gizli bir belge olarak değerlendirmenizi ve üçüncü bir kişinin bu raporu incelediğini Türk Hükümetine bildirmemenizi özellikle rica ediyorum.
Raporu inceledikten sonra, lütfen adresime, Amsterdam, Rokin 127 (Hollanda Bankası) geri göndermenizi rica ediyorum.
Birkaç yıl önce, Zuiderzee çalışmalarını size göstermenin zevkini yaşamıştık. O zamandan beri çalışmalar büyük ilerleme kaydetti, bu yüzden şimdi de birçok yeni şey görmek mümkün. Çalışmaların yeni aşamasını görmek isterseniz, bir gezi düzenlemekten memnuniyet duyarım. Ancak hazırlık tedbirleri açısından, bunu birkaç gün önceden organize etmemiz gerekecektir.
DOSYADA ESRARENGİZ BİR ŞEKİLDE KAYBOLAN 8 NÜSHA
Vissering’in yardımcısının göndermiş olduğu yukarıdaki notta, “Gelecek hafta 8 nüsha gönderilecektir” yazılı ama, Hollanda Devlet Arşivi’ndeki dosyada bu 8 nüsha yoktu.
Mektubun tam tercümesi şöyle:
Amsterdam, 7 Temmuz 1928
Sayın Bay G. Vissering,
Hôtel Royal.
EVIAN LES BAINS.
Sayın Bay,
Bay de Jong’un isteği üzerine (şu anda tatilde olan) size burada ayrı ayrı ekspres siparişle iki nüsha olarak Türkiye raporunuzu gönderiyorum. Bunlar, kopyalamanın acele yapılması gerektiğinden dolayı, ciltlenmemiştir. Gelecek hafta geri kalan 8 nüsha gönderilecektir.
Ayrıca size, Warburg & Co’dan gelen ve hemen kendi adresinize iletilmesi istenen bir yazı ile birlikte bir mektup daha gönderiyorum.
Saygılarımla,
Sizin sadık hizmetkarınız.
[imza]
KURULUŞ AŞAMALARI
8 Nüshası kayıp olan dosyada arta kalanlardan çıkarabildiğimiz biligiler ve Merkez Bankası konusundaki, Osmanlı Dönemi, Cumhuriyet Dönemi, İkinci Dünmya Savaşı Sonrası Dönemi ve 1980 Sonrası Dönemi sizlere sunuyorum:
1923 yılında İzmir’de düzenlenen bir iktisat kongresinde Merkez Bankası’nın kurulması tartışıldı. Dört yıl sonra bankanın planına ilişkin ilk taslak sunuldu. Bu taslak, Türk Merkez Bankası’nın tasarımı konusunda diğer merkez bankalarının yöneticileriyle yapılan tartışmalar için bir temel oluşturdu. Muhataplardan biri De Nederlandsche Bank’ın yönetim kurulu üyesi Gerard Vissering’di ve Vissering’in raporu hükümetten bağımsızlık ihtiyacının altını çiziyordu. Bu görüşmelerin ardından hükümet bir yasa tasarısı hazırladı. Kanun 11 Haziran 1930 tarihinde onaylandı ve 30 Haziran 1930 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlandı. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçti. Banka, bir kamu kuruluşu olmadığını ve bağımsız olduğunu belirtmek için bir anonim şirket haline geldi. Banka başlangıçta 30 yıllık bir süre için banknot ihraç etme imtiyazına sahipti. Bu imtiyaz 1955 yılında 1999 yılına kadar uzatılmıştır. Son olarak 1994 yılında süresiz olarak uzatılmıştır.
Bu süreçte Türkiye İş Bankası Başkanı Celal Bayar, Başbakan İsmet İnönü ve Hollanda Merkez Bankası Başkanı Gerard Vissering’in rolü belirleyici oldu.
İsmet İnönü ve Maliye Bakanı Abdülhalik Renda’nın Perspektifi
Başbakan İsmet İnönü ve Maliye Bakanı Abdülhalik Renda ise, daha bağımsız bir merkez bankası kurma fikrini savunuyorlardı. Onlara göre, mevcut ticaret bankalarının bu role dönüştürülmesi yerine, yeni ve tamamen bağımsız bir kurum oluşturulması daha sağlıklı olacaktı. Bu görüş, Türkiye’nin ekonomik bağımsızlığı ve mali disiplinini sağlama açısından kritik bir adımdı.
İnönü ve Renda’nın bu yaklaşımı, Celal Bayar’ın önerisiyle çatışıyordu. Bayar’ın İş Bankası’nı merkez bankasına dönüştürme arzusu, İnönü tarafından sıcak karşılanmadı ve sonuçsuz kaldı.
Bu fikir ayrılığı, genç Cumhuriyet’in ekonomik politikalarının şekillendirilmesi sürecinde farklı perspektiflerin ve stratejilerin çatışması olarak yorumlanabilir.
1924 yılında kurulan Türkiye İş Bankası, Cumhuriyet’in ilk özel bankası olma özelliğini taşıyordu. Bayar, İş Bankası’nın mevcut tecrübesi ve altyapısıyla bu görevi başarıyla üstlenebileceğini düşünüyordu. Bu dönemde, Osmanlı Bankası hâlâ kağıt üzerinde devlet bankası konumunu koruyordu ve İş Bankası’nın bu rolü devralması Bayar’ın stratejik hedeflerinden biriydi
Bayar, bu hedef doğrultusunda Hollanda Merkez Bankası Başkanı Gerard Vissering’i Türkiye’ye davet etti. Vissering, hem Türkiye’nin genel ekonomik durumu hem de merkez bankası kurma sürecine dair bir rapor hazırlamakla görevlendirildi. Vissering’in hazırladığı raporda, Türkiye İş Bankası’nın merkez bankasına dönüştürülmesinin mevcut kaynak ve personel açısından avantajlı olacağı belirtiliyordu. Bu rapor, Celal Bayar tarafından dönemin Başbakanı İsmet İnönü’ye sunuldu.
Merkez Bankası’nın Kuruluşu ve Sonrası
1928 yılı, merkez bankası kurma çalışmalarında somut bir gelişme olmadan sona erdi. Ancak, 1929 yılında yaşanan Büyük Buhran, Türkiye’nin dış ticaret açıklarını artırdı ve para değerindeki istikrarsızlıklar devletin para ve kambiyo alanında sıkı kontroller uygulamasına neden oldu. Bu dönemde çıkarılan “Menkul Kıymetler ve Kambiyo Borsaları Kanunu” ve alınan önlemler, istikrarsızlıkları gidermekte yetersiz kaldı ve merkez bankası kurulması konusu daha ciddi şekilde ele alındı.
1929 yılında, Almanya Merkez Bankası Reichsbank guvernörü Hjalmar Schacht, işlerinin yoğunluğunu gerekçe göstererek Türkiye’ye gelemedi, ancak yerine görev yapabilecek meslektaşı Karl Müller’i önerdi. Müller’in hazırladığı rapor, Türkiye’nin merkez bankası kurulması için uygun şartlara sahip olmadığını, ancak bazı tasarruf tedbirlerinin hayata geçirilmesi halinde bu tür bir bankanın kurulması için gerekli ortamın oluşacağını belirtiyordu.
Yukarıda, Vissering’in Müller ile 11 Mart 1929 tarihinde Türkiye hakkında görüşme yaptığı belirtiliyor.
İtalyan uzman Kont Volpi ve İsviçreli profesör Leon Morf’un da katkılarıyla, 1930 yılında merkez bankası kanunu hazırlandı. Mustafa Kemal Atatürk, 4. Yasama yılının açılışında yaptığı konuşmada, Cumhuriyet Merkez Bankası’nın yakında kurulacağını müjdeledi. 11 Haziran 1930 tarihinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu onaylandı ve banka 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçti.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kuruluş süreci, genç Cumhuriyet’in ekonomik bağımsızlık ve modernizasyon yolunda attığı önemli adımlardan biridir. Celal Bayar, İsmet İnönü ve Gerard Vissering gibi önemli isimlerin katkıları ve fikir ayrılıkları, bu sürecin şekillenmesinde belirleyici olmuştur. Ayrıca, Vissering’in raporunun gizli bir şekilde Almanya’ya verilmesi, uluslararası ilişkiler ve etik standartlar açısından önemli dersler içermektedir. Bu süreç, Türkiye’nin ekonomik tarihindeki önemli dönüm noktalarından biridir ve ülkenin gelecekteki ekonomik politikalarının temellerini atmıştır.
Vissering’in Türkiye’ye Daveti ve Raporu
1928 yılında, Türkiye İş Bankası Genel Müdürü Celal Bayar, Hollanda Merkez Bankası Başkanı Gerard Vissering’i Türkiye’ye davet etti. Vissering’den, Türkiye’nin ekonomik durumunu analiz etmesi ve merkez bankası kurma çalışmalarına yönelik bir rapor hazırlaması istendi. Vissering, Türkiye’deki incelemelerinin ardından kapsamlı bir rapor hazırladı ve bu raporu dönemin Başbakanı İsmet İnönü’ye sundu. Raporda, Türkiye’de bir merkez bankasının kurulmasının acil bir ihtiyaç olduğu belirtilmiş ve Türkiye İş Bankası’nın bu rolü üstlenebileceği vurgulanmıştır. Ancak, İsmet İnönü bu öneriye sıcak bakmamış ve Türkiye İş Bankası’nın merkez bankasına dönüştürülmesi girişimi sonuçsuz kalmıştır.
Diğer Uzmanların Katkıları
Vissering’in yanı sıra, Alman merkez bankası Reichsbank’ın guvernörü Hjalmar Schacht da Türkiye’ye davet edilmiş, ancak iş yoğunluğu nedeniyle yerine meslektaşı Karl Müller’i önermiştir. Müller’in hazırladığı rapor, Schacht’ın değerlendirmeleriyle birlikte Türk hükümetine sunulmuş ve Türkiye’nin içinde bulunduğu şartların merkez bankası kurulması için uygun olmadığı belirtilmiştir. Schacht ve Müller, Türkiye’nin ciddi tasarruf tedbirleri alması gerektiğini vurgulamışlardır.
İtalya’nın eski maliye bakanı Kont Volpi de Türkiye’ye davet edilerek, merkez bankası kurulması konusunu incelemiştir. Nihayet 1930 yılında, merkez bankası kanununun hazırlanması için çalışmalara başlanmış ve 11 Haziran 1930 tarihinde Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu kabul edilmiştir. Banka, 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyete geçmiştir.
Osmanlı Borçları ve Lozan Konferansı
Vissering ile Celal Bayar arasında, Lozan Konferansı sırasında Osmanlı borçlarının hafifletilmesi konusunda da işbirliği olmuştur. Vissering, Celal Bayar’a bu konuda yardımcı olmuş ve aralarında bu vesileyle bir bağ oluşmuştur.
Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kuruluşu, çeşitli uluslararası danışmanların katkılarıyla şekillenmiş ve nihayetinde Türkiye’nin ekonomik bağımsızlık yolunda attığı önemli bir adım olmuştur. Vissering’in hazırladığı rapor ve diğer yabancı uzmanların değerlendirmeleri, Türkiye’nin ekonomik durumunu ve merkez bankası ihtiyacını net bir şekilde ortaya koymuş ve bu süreçte önemli bir rol oynamıştır. Bu döneme ait belgelerin Hollanda Devlet Arşivi’nde saklanması ve şimdi halka açılması, Türkiye’nin ekonomik tarihine ışık tutan önemli bir gelişmedir.
Celal Bayar, İsmet İnönü ve Maliye Bakanı Arasındaki Fikir Ayrılığı
Celal Bayar, Türkiye İş Bankası’nın başkanı olarak, bankasının merkez bankasına dönüştürülmesi fikrini güçlü bir şekilde savunuyordu. Bayar, Vissering’in hazırladığı raporu destekleyerek, İş Bankası’nın mevcut konumu ve tecrübesiyle merkez bankası olma kapasitesine sahip olduğunu düşünüyordu. Bu yaklaşım, İş Bankası’nın devlet bankası olarak ekonomideki rolünü ve prestijini artırmayı amaçlayan bir stratejiydi.
Ancak, dönemin Başbakanı İsmet İnönü ve Maliye Bakanı Abdülhalik Renda, daha bağımsız ve ulusal bir merkez bankası fikrini benimsemişlerdi. Onlar, mevcut ticaret bankalarının merkez bankasına dönüştürülmesi yerine, tamamen bağımsız ve yeni bir merkez bankası kurulmasının daha doğru olacağını düşünüyorlardı. Bu yaklaşım, Türkiye’nin ekonomik bağımsızlığını ve mali disiplini sağlama yolunda atılmış önemli bir adım olarak görülüyordu.
Bu fikir ayrılığı, yeni kurulan Cumhuriyet’in ekonomik politikalarının şekillendirilmesi sürecinde, farklı perspektiflerin ve stratejilerin çatışması olarak yorumlanabilir. İnönü ve Renda, daha uzun vadeli ve yapısal bir değişim öngörürken, Bayar daha pragmatik ve mevcut kaynakları kullanmayı amaçlayan bir yaklaşım benimsemişti.
Celal Bayar ile İsmet İnönü ve Maliye Bakanı arasındaki fikir ayrılığı, Türkiye’nin ekonomik politikalarının şekillendirilmesi sürecinde önemli bir tartışmayı yansıtırken, Vissering’in raporu gizlice Almanya’ya vermesi, uluslararası ilişkiler ve etik standartlar açısından ciddi eleştirilere yol açabilecek bir davranış olmuştur. Bu tür olaylar, bir ülkenin ekonomik bağımsızlık yolunda attığı adımların ne kadar hassas ve stratejik olduğunu bir kez daha gözler önüne sermektedir.
*********************
GERARD VİSSERİNG
Araştırmamızın kahramanı Gerard Vissering’in uzunca biyografisini 29 Ağustos tarihinde yayınladığım haberimde belirtmiştim.
Gerard Vissering o zamanlar Hollanda’da çok ünlü bir isim olmuştu. Yaşamı ve ölümü medyada çok geniş yer almıştı.
Mehmet Tütüncü, Vissering’in eşi ve çocukları ile yaşamış olduğu evi ziyaret etti. Ne var ki, Vissering’in torunlarıyla karşılaşmayı tahayyül eden Tütüncü, evin satılmış olduğunu ve şimdi orada Yoga dersleri verildiğini gördü.
Tütüncü’nün gözünden bir şey kaçmadı. Evin perdeleri Çin malıydı ama terdeki halılar Türkiye’den gelmişti.
!997 yılında, bu ev ile ilgili olarak bir dergide çok büyük ve geniş bir röportaj yayınlanmıştı.
Mehmet Tütüncü, Vissering’in mezarını da bularak ziyaret etti. Devlet adamlarına ayrılmış bir yerde bulunan mezarlık ve Visserin’in ölüm ilanı üstte görülüyor.
******************
Merkez Bankası’nın web sayfasından aldığım Osmanlı Dönemi, Cumhuriyet Dönemi, İkinci Dünya Savaşı Sonrası Dönem, 1980 Sonrası Dönem, 2001 Krizi ve Sonrası Dönem yazılarını da sizlere sunuyorum.
gibi ekonomik faaliyetler; hazine, darphane, sarraflar, vakıflar, bedestenler ve loncalar gibi birçok farklı kesim tarafından yürütülmüştür.
19. yüzyılın ikinci yarısına kadar büyük oranda devam eden bu yapı içinde Osmanlı Devleti, padişah adına altın sikke basımını gerçekleştirmiştir.
Osmanlı Devleti; Ülke içerisindeki borçlanma ve savaşların yarattığı mali sıkıntılardan dolayı, Kaime-i Nakdiye-i Mutebere (Kaime) isimli kâğıt paraları basmış ve 1840 yılında dolaşıma çıkartmıştır.
1854 yılındaki Kırım Savaşı sırasında, yurt dışından ilk kez borçlanan Osmanlı Hükûmetinin; dış borçların ödenmesi konusunda aracılık görevi üstlenecek bir devlet bankasına ihtiyaç duyması üzerine, 1856 yılında Ottoman Bank (Bank-ı Osmanî) kurulmuştur. Merkezi Londra’da bulunan İngiliz sermayeli bu Bankanın yetkileri; küçük miktarlarda kredi vermek, Hükûmet’e avans sağlamak ve bazı Hazine bonolarını iskonto etmekle sınırlandırılmıştır.
1863 yılında Ottoman Bank, kendini feshederek İngiliz-Fransız ortaklığı altında Bank-ı Osmanî-i Şahane (Osmanlı Bankası) adını almış ve bir devlet bankası niteliği kazanmıştır. Bankaya, 30 yıllık bir süre için banknot basma ayrıcalığı ve tekeli verildiği bildirilmektedir. Osmanlı Bankası ayrıca; devletin haznedarlığını üstlenerek gelirleri tahsil etmek, Hazinenin ödemelerini yerine getirip bonolarını iskonto etmek, iç ve dış borçlara ilişkin faiz ve anapara ödemelerini yapmakla da görevlendirilmiştir.
Osmanlı Bankası sermayesinin yabancılara ait olması, zamanla tepkilere yol açmış; bu durum, ulusal bir merkez bankası kurulması fikrinin temelini oluşturmuştur. Yerli sermayeye dayalı bir merkez bankası kurma çabaları, 11 Mart 1917 tarihinde Osmanlı İtibar-ı Millî Bankasının kurulması ile sonuçlanır. Ancak bu Banka; Osmanlı Devleti’nin Birinci Dünya Savaşı’ndan yenilgi ile ayrılması nedeniyle, merkez bankası işlevlerini görecek bir ulusal banka olma amacına ulaşamamıştır.
Birinci Dünya Savaşı’nın ardından, dünyada ortaya çıkan emisyon sağlayacak merkez bankalarının oluşturularak ülkelerin kendi para politikalarını bağımsız olarak belirlemeleri yönündeki eğilimin etkisiyle ve ülkemizde Kurtuluş Savaşı ile kazanılan siyasi bağımsızlığı ekonomik bağımsızlıkla güçlendirmek amacıyla bir merkez bankası kurulması yönündeki tartışmalar ve çalışmalar hız kazanmıştır. Bu konunun ilk kez ele alındığı 1923 İzmir İktisat Kongresi’nde, özellikle “millî devlet bankası” kurulması fikri üzerinde durulmuştur. 1927 yılında Maliye Bakanı Abdülhalik Renda’nın merkez bankası kurulması hakkında sunduğu kanun taslağı kabul edimiştir. Ayrıca merkez bankasının kuruluş aşamasında yardımcı olması için; Ülkemiz yetkililerinin, diğer ülkelerin merkez bankalarından da görüş istediği belirtilmektedir.
1928 yılında Türkiye’ye davet edilen Hollanda Merkez Bankası İdare Meclisi Üyesi Dr. G. Vissering, hazırladığı raporda hükûmete bağlı olmayan ve bağımsız bir merkez bankasının gerekliliğine dikkat çekerken; 1929 yılında İtalyan Uzman Kont Volpi, Türk parasının istikrarının sağlanması için bir merkez bankası kurulmasının şart olduğunu belirtmiştir. Bu gelişmelerin ardından Hükûmet; merkez bankası kurulmasına ilişkin gerekli yasal çerçevenin hazırlanması için harekete geçmiş, Lozan Üniversitesinden Prof. Leon Morf’un katkılarıyla Merkez Bankası yasa tasarısı hazırlanmıştır. Tasarı; Türkiye Büyük Millet Meclisince 11 Haziran 1930 tarihinde kabul edilerek, 1715 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu adı ile 30 Haziran 1930 tarihinde Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
Merkez Bankası; farklı kurum ve kuruluşlar tarafından yürütülen işlevlerin tek elde toplanmasının ardından, 3 Ekim 1931 tarihinde faaliyetlerine başlamıştır. Banka; diğer kamu kurumlarından tamamen ayrı ve bağımsız statüsünün bir göstergesi olarak, anonim şirket biçiminde hukuki varlığını kazanmıştır.
Bankanın hisseleri; (A), (B), (C) ve (D) olmak üzere toplam 4 sınıfa ayrılmıştır:
(A) sınıfı hisseler; Hazineye (Kuruluş Kanunu’nda; Bankanın bağımsızlığının güçlendirilmesi amacıyla, bu hisselerin toplam sermayenin yüzde 15’inden fazla olamayacağı belirtilmiştir),
(B) sınıfı hisseler; millî bankalara,
(C) sınıfı hisseler; yabancı bankalar ile imtiyazlı şirketlere,
(D) sınıfı hisseler, Türk ticaret kuruluşlarıyla Türk uyruklu gerçek ve tüzel kişilere ayrılmıştır.
Kuruluş Kanunu’na göre Merkez Bankasının temel amacı, ülkenin ekonomik kalkınmasını desteklemektir. Bu amaçla Banka’ya aşağıdaki yetkiler tanınmıştır:
Temel politika aracı olan reeskont oranlarını belirlemek
Para piyasasını ve para dolaşımını düzenlemek
Hazine işlemlerini yerine getirmek
Türk parasının istikrarına yönelik önlemleri almak
Banknot basımını tek elden yürütmek
Devletin haznedarlığını üstlenmek
Bu dönemde uygulanan sabit döviz kuru rejimi altında döviz kurlarını belirleme yetkisi ise, Hükûmete aittir.
Dünya genelinde İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra ortaya çıkan değişikliklere uyum sağlamak ve Merkez Bankasının etkinliğini artırmak amacıyla, 14 Ocak 1970 yılında 1211 sayılı Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Kanunu kabul edilmiştir. Böylelikle tarihinde yeni bir dönem başlayan Merkez Bankası; kısmen de olsa, dönemin ekonomik ve merkez bankacılığı alanındaki yeniliklerini yansıtan bir yapıya kavuşmuştur.
Söz konusu Kanun; Bankanın yasal statüsü, organizasyon yapısı, yetki ve görevlerinde önemli değişiklikler içerir:
Sermaye: Anonim şirket statüsü korunan Merkez Bankasının sermayesi, 15 milyon liradan 25 milyon liraya yükseltilmiştir. Ayrıca Hazinenin sahip olduğu sermaye payının yüzde 51’den az olamayacağı da, Kanunda yer alan hükümler arasındadır.
Başkanlık (Guvernörlük) Makamı: 1211 Sayılı Kanun’un getirdiği bir diğer yenilik de Guvernörlük adı verilen Başkanlık makamı olmuştur. Dış temsil ve ilişkilerde denklik, protokolde eşitlik sağlanması amacıyla kurulan Başkanlık makamına; ilk olarak Naim Talu getirilmiştir.
Yönetim Komitesi: Guvernörlük makamının yanında, Başkan ve Başkan Yardımcılarından meydana gelen Yönetim Komitesi adı altında yeni bir karar alma organı oluşturulmuştur.
Banka Meclisi: Bankanın en üst karar alma organı statüsündeki 8 üyeli İdare Meclisi ise, 6 üyeli Banka Meclisine dönüştürülmüştür.
Bu değişikliklerin yanı sıra, Hissedarlar Umum Heyeti, Genel Kurul; Murakıplar Komisyonu, Denetleme Kurulu; Umum Müdürlük ise İdare Merkezi adını almıştır.
Merkez Bankası Görev ve Yetkileri: Söz konusu Kanun, Merkez Bankasına ait görev ve yetkilerin artırılması açısından da önemli yenilikler içerir.
Bankanın Kanun ile tanınan yetki ve sorumlulukları şu şekilde sıralanabilir:
Doğrudan ve dolaylı para politikası araçları üzerindeki kontrolünün artması
Para arzını ve likiditeyi düzenlemek amacıyla açık piyasa işlemleri yapma yetkisi
Hükûmetin para ve krediye ilişkin tedbirleri alırken, görüş bildirmesi
Reeskont işlemleri ile yatırım ve ekonomik kalkınmayı desteklemek amacıyla, orta vadeli kredi verme olanağı
Bunların yanında; Hazineye verilebilecek kısa vadeli avans miktarının üst sınırı, ilgili yıla ait bütçe ödeneklerinin yüzde 15’i oranında yükseltilmiştir.
1980’lerde yaşanan ekonomik gelişmeler; hem Türkiye hem de Merkez Bankası açısından bir dönüm noktası niteliğindedir. 24 Ocak 1980 tarihinde açıklanan kararlar ile Türkiye ekonomisinde yapısal bir dönüşüm başlatılmıştır. Bu dönemin önemli ekonomik gelişmeleri şu şekildedir:
Piyasa mekanizması çerçevesinde oluşması amacıyla, fiyatlar üzerindeki kontroller kaldırılmış ve serbest dış ticaret politikasına geçiş yaşanmıştır.
Başlatılan finansal serbestleşme süreci ile para ve kur politikalarının Merkez Bankası tarafından piyasa ekonomisi ile uyumlu bir şekilde yürütülmesi için gerekli altyapının sağlanması yönünde önemli adımlar atılmıştır.
Para politikası kapsamında, mevduat ve kredi faizlerinin piyasa koşullarında belirlenmesi hükme bağlanmıştır.
Türk parası, yabancı paralar karşısında devalüe edilerek sabit kur rejimi ortadan kalkmıştır.
1983 yılında Merkez Bankası, altın ve döviz rezervlerini etkin bir biçimde yönetmek konusunda yetkili hâle getirilmiştir. Bunun yanı sıra, Bankanın esas görevlerini ekonominin temel gereklerine göre ve fiyat istikrarını sağlayacak bir şekilde yürüteceği hükmü, Kanun’a eklenmiştir. 1987 yılında açık piyasa işlemleri yapmaya başlayan Banka, modern anlamda para ve döviz piyasalarının kurulmasına da öncülük etmiştir.
1989 yılında, Türk Parası Kıymetini Koruma Hakkında 32 Sayılı Karar ile ekonomik birimlerin döviz ile işlem yapmalarına izin verildiği ve Türk parasının konvertibl ilan edilerek görece daha esnek bir döviz kuru rejimine geçildiği görülmektedir.
1990 yılında Banka; ilk defa kamuoyuna duyurduğu para programı ile, döviz kurları ve faiz oranlarındaki istikrarı bozmadan piyasanın likidite ihtiyacını karşılamayı hedeflemiştir. Belirtilen hedeflere ulaşılmasına rağmen, sonraki yıllarda yaşanan Körfez Savaşı; Türkiye ekonomisi üzerinde büyük bir etki yaratmıştır. Bu dönemde mali sektör üzerinde oluşan baskı, siyasi istikrarsızlık, maliye politikasının yeterince sıkı olmaması ve bankacılık sektörünün kırılgan yapısı gibi sorunlar; makroekonomik istikrarın sağlanamamasına ve 1994 yılının ilk çeyreğinde bir finansal kriz yaşanmasına yol açmıştır.
Aynı dönemde, yüksek enflasyon döneminin temel unsurlarından biri olan kamu borçlarının Merkez Bankası kaynaklarından finanse edilmesini önlemek için ilk düzenlemeler de gerçekleşmiştir: 21 Nisan 1994 tarihinde Hazinenin Merkez Bankası kaynaklarını kullanma sınırı getirilmiştir. Bunun yanında; 1997 tarihinde imzalanan bir protokol ile, 1998 yılından itibaren Hazinenin Merkez Bankasından kısa vadeli avans kullanamayacağı karara bağlanmıştır.
* Devalüasyon: Ulusal paranın dış satın alma gücünün, hükûmet tarafından alınan bir kararla düşürülmesi. Genellikle sabit kur sistemlerinde, ödemeler dengesi açık veren ülkelerde uygulanır.
Merkez Bankasının 1995-1999 yılları arasında izlediği politika, finansal piyasalarda istikrarı sağlamaya yöneliktir. Enflasyonun kontrol altına alınamaması nedeniyle, 2000 yılında döviz kuruna dayalı yeni bir istikrar programı yürürlüğe konmuştur. Ancak 2000 yılının sonlarına doğru ekonomide artış gösteren güven kaybı ve 2001 yılında ortaya çıkan kriz; programın sonlandırılmasına neden olmuştur. Bunun doğal sonucu olarak, 22 Şubat 2001 tarihinde döviz kurlarının dalgalanmaya bırakıldığı gözlemlenmiştir.
Kriz sonrasında ekonomide yaşanan yapısal dönüşüm sonrası Merkez Bankası Kanunu’nda önemli değişiklikler yapılmıştır. 25 Nisan 2001 tarihinde yapılan bu değişiklikler aşağıdaki gibidir:
Fiyat istikrarını sağlamak, Merkez Bankasının temel amacı olarak açık bir şekilde tanımlanmıştır.
Bu çerçevede, Merkez Bankasının para politikası konusundaki uygulamaları ve kullanacağı araçları doğrudan kendisinin belirleyeceği hükme bağlanmış; böylelikle Banka, araç bağımsızlığına kavuşmuştur.
Bankanın fiyat istikrarını sağlama amacı ile çelişmemek kaydıyla, Hükûmetin büyüme ve istihdam politikalarını destekleyeceği hükme bağlanmıştır.
Finansal istikrarı sağlamak, Bankanın destekleyici amacı olarak tanımlanmıştır.
Merkez Bankasının Hazine ile diğer kamu kurum ve kuruluşlara avans vermesi, kredi açması ve bu kuruluşların ihraç ettiği borçlanma araçlarını birincil piyasadan satın alması yasaklanmış; bu sayede Bankanın kamusal finansman ihtiyacı için bir kaynak olması engellenmiştir.
Para politikası stratejilerinin ve karar alma mekanizmalarının kurumsallaşması amacıyla, Para Politikası Kurulu oluşturulmuştur.
2002 yılına gelindiği zaman, modern bir para politikası stratejisi olan enflasyon hedeflemesi rejimi uygulamasına geçilmiştir. Örtük enflasyon hedeflemesinin uygulandığı 2002-2005 yılları arasında; rejimin gerekli ön koşullarının karşılanmasına çalışılmış, Merkez Bankasının teknik ve kurumsal altyapısı güçlendirilmiş, tahmin modelleri geliştirilmiş ve veri seti genişletilmiştir. Bu süreçte; Araştırma Genel Müdürlüğü, Araştırma ve Para Politikası Genel Müdürlüğü şeklinde yeniden yapılandırılmış, iletişim politikalarının etkinliğini sağlamak amacıyla İletişim Genel Müdürlüğü kurulmuştur.
2005 yılından itibaren, politika kararları ile ilgili öngörülebilirliğin artırılması amacıyla; bir yıllık Para Politikası Kurulu toplantı tarihleri, bir takvim çerçevesinde önceden açıklanmıştır. Tüm bu süreç sonunda, 2006 yılında açık enflasyon hedeflemesi rejimi uygulanmaya başlamıştır.
Bu dönemde aynı zamanda; belli bir yol katettiği görülen enflasyonla mücadele ile ilgili kararlılığı vurgulamak, Türk parasının itibarını yükseltmek ve yüksek kupürlü paranın neden olduğu sorunları ortadan kaldırmak amacıyla iki aşamalı bir para reformu gerçekleştirilmiştir:
1 Ocak 2005 tarihinden itibaren gerçekleşen ilk aşamada Türk lirasından altı sıfır atılmış, Yeni Türk Lirası ve Yeni Kuruşlar tedavüle çıkarılmıştır.
1 Ocak 2009 tarihinde ise ikinci aşamaya geçilerek; paradan “yeni” ifadesi kaldırılmış, Türk lirası banknot ve kuruşlar yenilenen tasarım ve boyutlarla dolaşıma çıkarılmıştır.
Köklü bir tarihi olan Merkez Bankası; günümüzde de Kanunlar çerçevesinde kendisine verilen yetki ve görevleri en iyi şekilde gerçekleştirmeye ve bu anlamda Türkiye ekonomisine yön vermeye devam etmektedir.
Bugün Merkez Bankası; nitelikli çalışan kaynağı ve modern altyapıya sahip, dünyada ve Türkiye’de yaşanan gelişmeleri yakından takip eden ve kendini sürekli yenileyerek dinamik bir yapı içinde politika uygulamalarını sürdüren teknik ve güvenilir bir kurumdur.
