Çoğu insan; İspanyolların fetihten sonra yerlilere kültür, mimarlık, gelenek, müzik, sanat vs öğrettiğini düşünüyor ama bunların hepsi ne kadar doğru?
* HİJYEN:
Aztekler İspanya’yı fethetselerdi; İspanyollar’a haftada bir değil, günde iki kez banyo yapmayı öğreteceklerdi.
* İLAÇ:
Aztek bitkileri o dönemde dünyanın en gelişkin, çeşitli ve iyileştirmeye odaklı kullanılan bitkileriydi. Yerlilerin veya İspanyollar’a göre “vahşilerin” farklı dalları içinde barındıran tıp fakülteleri vardı: Dahili tıp (tlamatepatli), cerrahi (texoxotla), Hematoloji (tezoc-tezoani), vb. Hastalıkların, salgınların nedenlerini ve onları nasıl tedavi edeceklerini biliyorlardı, fitil, merhem, vantuz vb. kullanmayı biliyorlardı.
* MİMARLIK:
Amerika genelinde şehir planlaması, mühendislik ve mimariye dair yüzlerce örnek hala ayaktadır. Teotihuacan, Tula, Xochicalco, Tenayuca vb. bunların hepsi Mısır piramitlerinden daha büyük bir karmaşıklığa sahiptir. Tüm bunlara rağmen İspanyollar bunların “vahşiler” tarafından yapıldığını biliyorlardı. İnka Merdivenleri’ni de eklemek isterim.
* ASTRONOMİ VE MATEMATİK:
Mayalar matematik dünyasına “sıfır” sayısını kazandıranlardı , Avrupa’dan daha doğru takvime ek olarak Mayalar, Doğu’daki işgalcilere ( İspanyollar vb.) karşı çok gelişmiş bir astronomiye de sahipti.
* TARIM:
Yerliler, antik dünyada benzersiz bir sistemle binlerce hektar tarım yapmayı başarmıştı, “çinampalar” veya yapay adalar, gerçek yüzen bahçeler ile suda tarım yapılıyordu. Pirinç teraslarını da tüm dünya bilmektedir.
* SANAT:
Kumaş, çamur veya farklı metaller, ahşap ve tüyler kullanılarak yapılan yerli çalışmaları; Avrupalılar’ı ,mükemmellikleri ve güzellikleri nedeniyle şaşkınlığa çevirmişti. Amerika fethedilmeden yüzyıllar önce kağıt; ağaç kabuğu kullanılarak üretilmişti ve bu kağıtla kitaplar ve ünlü “kodeler” yapılmıştı.
* MÜZİK:
İspanyollar da müziğin önemini anlamamışlardı ; yerliler aşk ve arkadaşlığa veya doğayla beraber yaşamaya yönelik şiirler ve şarkılar yapmıştı.
* EKONOMİ VE TİCARET:
Hiçbir uygarlık, İnkalar ve Aztekler kadar ticareti geliştirmemişti. Pazarları ; Nikaragua’ya kadar ulaşmıştı ve İspanyollar kolonizasyonun ne olduğunu bilmezken, yerliler kendi kendine yeterli ve organize bir ekonomiye sahiplerdi.
Heykel: Cahuide Anıtı 
Bu Anıt Colca Vadisi’nde, MACA adında bir köyde bulunmaktadır. Cesur Subay Cahuide veya Cullash, İspanyol işgaline karşı savaşta Sacsayhuman’ın kalesini savundu, yakalanmasını imkansız hale getirerek son ana kadar görevini yaptı ve yakalanmadan kulelerden birinden atladı. Peru’nun yaptığı tüm savaşlarda vatanına sadakatle savaşan Perulu’yu temsil etmektedir. Bu heykel, genç İmparator MANCO INKA’nın emriyle SACSAYHUAMAN’ın savunmasından sorumlu olan Cahuide ve savaşçılarının zaferini sonsuza dek tarihe yazmıştır.– Bilhan Akkaya –
